Περιπέτειες ενός ύμνου

Τον Αύγουστο του 1939, ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Γιόαχιμ φον Ρίμπεντροπ έφτανε στη Μόσχα, με σκοπό να υπογράψει το επαίσχυντο γερμανοσοβιετικό σύμφωνο, αυτό που πολύ σύντομα θα ανάγκαζε εκατομμύρια κομμουνιστές σε όλον τον πλανήτη να δηλώνουν ότι ο πόλεμος που είχε ξεσπάσει εν τω μεταξύ «είναι ενδοϊμπεριαλιστική διένεξη, δεν αφορά το προλεταριάτο». Τον Ρίμπεντροπ υποδέχτηκε στο αεροδρόμιο ο ομόλογός του, Μολότοφ, ενώ η μπάντα του Κόκκινου Στρατού ανέκρουσε πρώτα τη «Διεθνή» και έπειτα το «Τραγούδι του Χορστ Βέσελ», ύμνο του ναζιστικού κόμματος! Η φωτογραφία είναι από επόμενη συνάντηση των δύο ανδρών, στο περιθώριο επίσκεψης του Μολότοφ (αριστερά) στο Βερολίνο, τον Νοέμβριο του 1940. [A.P. Photo]

kathimerini.gr

Ανδρέας Παππάς

Δεν ξέρω κι εγώ πόσες φορές έχω συναντήσει τη φράση «Τραγούδησαν την Τρίτη Διεθνή» ή «Η ορχήστρα έπαιξε την Τρίτη Διεθνή». Ε, λοιπόν: Δεν τραγουδιέται ούτε ανακρούεται η «Τρίτη Διεθνής», αλλά η «Διεθνής». Η σύγχυση προέρχεται κατά βάσιν από το ότι το 1918, λίγο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η «Διεθνής» έγινε εθνικός ύμνος της Σοβιετικής Ρωσίας και επομένως ταυτίστηκε εν πολλοίς με το κομμουνιστικό κίνημα – το 1944, βέβαια, ο Στάλιν αντικατέστησε τη «Διεθνή», ως εθνικό ύμνο της χώρας, με τον παλαιορωσικής προέλευσης, πατριωτικού χαρακτήρα ύμνο της ΕΣΣΔ, κάθε άλλο παρά διεθνιστικής έμπνευσης και χροιάς.

Η «Διεθνής» (L’Internationale) λοιπόν και όχι η «Τρίτη Διεθνής», ποίημα γραμμένο από τον Γάλλο εργάτη Εζέν Ποτιέ και μελοποιημένο από τον Πιερ ντε Γκέιτερ, ήδη από το 1889 είχε καθιερωθεί ως ύμνος του παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Σύντομα, ο ύμνος θα συνόδευε τις κινητοποιήσεις αλλά και τις κάθε είδους εκδηλώσεις της Αριστεράς και θα μεταφραζόταν σε δεκάδες γλώσσες.

Ως εμπειρικός μεταφρασιοδίφης (το λες και επαγγελματική διαστροφή), είχα πριν από χρόνια ψάξει τη γενικότερη παρ’ ημίν μεταφραστική τύχη του πολυτραγουδισμένου και πολυακουσμένου ύμνου. Αν και η μετάφραση που θα επικρατούσε και που γνωρίζουμε («Εμπρός της Γης οι κολασμένοι…») έγινε το 1915 από τον Πέτρο Πικρό, νεαρό σοσιαλιστή τότε, είχε προηγηθεί το 1909, στην εφημερίδα «Εργάτης» του Βόλου, μετάφραση από τον ποιητή Ρήγα Γκόλφη (τόσο το Πικρός όσο και το Γκόλφης ψευδώνυμα ήταν). Από την παράθεση των πρώτων στίχων της μετάφρασης Γκόλφη διαπιστώνει κανείς εύκολα ότι το όλον εγχείρημα μάλλον ατυχές θα μπορούσε να χαρακτηριστεί: «Σηκωθείτε παιδιά και χτυπάτε,/ καταφρόνια και πείνα ας σφίγγει,/ το μεγάλο σας δίκιο ζητήστε,/ και πατήστε του εχθρού το λαρύγγι» (μπρρ…). Ασε, καλύτερα. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Πικρός θα μετέφραζε, σε γενικές γραμμές ικανοποιητικά θα έλεγα: «Εμπρός της Γης οι κολασμένοι,/ της πείνας οι σκλάβοι, εμπρός. Το δίκιο απ’ τον κρατήρα βγαίνει, σαν βροντή, σαν κεραυνός». Για να γίνει μάλιστα το σημερινό κείμενο και λίγο πιο παιχνιδιάρικο, ιδού και μια μετάφραση της «Διεθνούς» στα ποντιακά, από κάποιον Η. Κ. Χιώτη (ψευδώνυμο, υποθέτω): «Γνεφίστεν σεις που ουσατώρα,/ ημέραν ‘κ’ είδατεν καλόν,/ σα τέρτια πάντα και σα πόνια,/ σκωθέστεν έρθεν ο καιρός. Στον παλαιόν κόσμον φωτίαν βάλτεν,/ ας γίνεται σαχτάρ…».

Η μικρή(;) διολίσθηση

Αυτά τα ιστορικά, τα πραγματολογικά, τα μεταφραστικά. Θέλω, ωστόσο, να επιμείνω ειδικά σε μια λέξη της καθιερωμένης ελληνικής μετάφρασης, της οποίας η επιλογή παρουσιάζει ενδιαφέρον, κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον και υπό το φως όσων έχουν έκτοτε συμβεί. Ιδού το εισαγωγικό όσο και επίμαχο τετράστιχο στα γαλλικά: «Debout, les damnés de la terre,/ debout, les forçats de la faim./ La raison tonne en son cratère,/ c’est l’éruption de la fin». Στον τρίτο στίχο, λοιπόν, ο ορθός λόγος, ο Λόγος (το γαλλικό raison) μετατρέπεται στα ελληνικά σε δίκιο, που βέβαια είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Με άλλα λόγια, ως σημείο αναφοράς και οδηγός του εργατικού κινήματος, ο ορθός λόγος αντικαθίσταται από τη λέξη «δίκιο». Πιθανότατα, οι αιτίες που οδήγησαν τον Πικρό σε αυτήν την επιλογή ήταν στιχουργικού χαρακτήρα αλλά και σχετικές με την πρόσληψη του κειμένου από τους φυσικούς αποδέκτες του. Δεν υπάρχει, άλλωστε, αμφιβολία ότι η λέξη «δίκιο» και με μεταφραστικά κριτήρια βόλευε και πιο ξεσηκωτική ήταν – και είναι. Στην αγγλική μετάφραση, πάντως, αποφεύγεται η όποια «βολική προσαρμογή», με τον στίχο να παραμένει «…reason in revolt now thunders».

Ωστόσο, κάπου εδώ, στην απάλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στον ορθό λόγο, νομίζω ότι υπάρχει ένα «θεματάκι». Το πρόβλημα με αυτήν τη γλωσσική/μεταφραστική διολίσθηση γίνεται μάλιστα εμφανέστερο αν λάβουμε υπόψη την κακοποίηση που έμελλε να υποστεί με τα χρόνια η λέξη «δίκιο» από την κομμουνιστική και κομμουνιστογενή Αριστερά, με αποκορύφωμα ίσως το σύνθημα «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη», προϊόν και αυτό εν πολλοίς του «επαναστατικού» βερμπαλισμού των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης. Και βέβαια, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο εύκολο είναι το πέρασμα από το «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη» στο «νόμος είναι το δίκιο του αγρότη», «νόμος είναι το δίκιο του ταξιτζή» κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, και με τον ορθό λόγο βέβαια να υφίσταται εμφανή κακοποίηση, νόμος γίνεται ό,τι βολεύει τον καθένα ή ό,τι εξυπηρετεί τα συμφέροντά του, συντεχνιακά ή άλλα. Και όμως, η Αριστερά γεννήθηκε ως εκβλάστηση του μεγάλου δέντρου του Διαφωτισμού, και επομένως και του ορθού λόγου, κάτι που όλο και περισσότερο ξεχνιέται ή παραβλέπεται.