Και εμείς τι θα απογίνουμε χωρίς εγγόνια;

Το παράπονο όσων δεν γίνονται παππούδες και γιαγιάδες, η αίσθηση της απώλειας και η πίεση προς τα παιδιά τους

Από τη λαχτάρα στη θλίψη. Όλο και περισσότεροι ηλικιωμένοι βλέπουν με αγωνία τα παιδιά τους να απομακρύνονται από την ιδέα της γονεϊκότητας. Σύμφωνα με  τους ειδικούς, βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα κοινωνική συνθήκη, τις επιπτώσεις της οποίας δεν γνωρίζουμε ακόμη. [SHUTTERSTOCK]

kathimerini.gr

Λίνα Γιάνναρου

Οι ετοιμασίες για τις διακοπές στο χωριό έχουν ξεκινήσει και κάποια ζευγάρια ήδη προβάρουν τη γραμμή άμυνας απέναντι σε φίλια πυρά. «Και για πείτε μας, έχετε βάλει μπρος;», «τι περιμένετε;», «γιατί δεν κάνετε ένα παιδί τώρα που κι εμείς μπορούμε ακόμη να σας βοηθήσουμε;». Τέλεια!

Σύμφωνα με τους ειδικούς, η χαμηλότερη γονιμότητα και το αυξημένο προσδόκιμο ζωής σημαίνουν ότι τις επόμενες δύο δεκαετίες το ένα πέμπτο έως το ένα τέταρτο του πληθυσμού σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες θα είναι άνω των 65 ετών. Σημαίνουν και κάτι άλλο. Όπως έγραφαν πρόσφατα οι New York Times («Η ανείπωτη θλίψη του να μη γίνεις ποτέ παππούς και γιαγιά»), λόγω της πτώσης των ποσοστών γεννήσεων και του αυξανόμενου αριθμού των ενηλίκων στις ΗΠΑ που επιλέγουν να παραμείνουν χωρίς παιδιά, πολλοί boomers δεν θα γίνουν ποτέ παππούδες, βιώνοντας «μια βαθιά αίσθηση λαχτάρας και απώλειας όταν τα παιδιά τους αποχωρήσουν από τη γονεϊκότητα». «Τι εννοείτε “ανείπωτη”; Μόνο γι’ αυτό μιλάνε!», σχολίασε κάποιος στο reddit. «Όντως», πρόσθεσε ένας άλλος. «Μια φορά χρονομέτρησα τους δικούς μου σε οικογενειακή συνάντηση και τους πήρε δύο λεπτά να φέρουν εκεί την κουβέντα». «Μήπως να μιλήσουμε για την ανείπωτη θλίψη τού να μην αποκτήσεις ποτέ δικό σου σπίτι; Ορίστε, είμαστε πάτσι, μαμά».

Η 30χρονη Ε. Π. έχει ήδη προετοιμάσει την απάντησή της εάν έρθει εκεί η κουβέντα στις διακοπές – που θα έρθει. «Αν η μαμά μου μας ξαναρωτήσει αν προσπαθούμε, θα της πω μπροστά σε όλους “μαμά, καταλαβαίνεις ότι μας ρωτάς αν κάνουμε σεξ χωρίς προφυλακτικό, έτσι;”». Θα φέρει σε δύσκολη θέση την ομήγυρη, αλλά έχει έρθει και η ίδια πολλές φορές σε αυτή τη θέση. Η μητρότητα ήταν κάτι αυτονόητο και αδιαπραγμάτευτο στην οικογένειά της. «Γι’ αυτό κι εγώ από μικρή είχα στο μυαλό μου ότι θα κάνω παιδιά. Μια φορά έκανα το λάθος να το πω δυνατά και έκτοτε με ρωτούν συνέχεια. Έχει γίνει κάτι σαν υπόσχεση. Δεν μπορώ να πω ούτε ότι νιώθω άσχημα επειδή έχω καθυστέρηση και θα με ρωτήσουν όλο αγωνία “μήπως;;; Θα μας κάνεις αυτό το δώρο;” Λες και ένα μωρό είναι σαν τα σκυλάκια ή τα κουνελάκια που παίρνουμε δώρο στις γιορτές». Το χιούμορ είναι ένας μηχανισμός άμυνας, αλλά καμιά φορά η επίθεση βρίσκει τον στόχο της. «Με επηρεάζει το γεγονός ότι υπάρχει μια προσμονή στον αέρα. Με αγχώνει το πώς θα μεταφέρω στους γονείς μου την ανησυχία μου, για παράδειγμα, ότι τώρα που έχασα τη δουλειά μου ίσως δεν είναι καλή περίοδος».

Δεν γίνονται μόνον οι γυναίκες αποδέκτες τέτοιων σχολίων. Ο Γ. Κ., 32 ετών, πρόκειται να παντρευτεί σε ένα χρόνο από τώρα, αλλά «προχθές με ένα στόμα, μια φωνή οι γονείς και των δύο μας είπαν δεν θέλουμε κατοικίδια, εγγονάκια θέλουμε!». Όπως εκτιμά ο ίδιος, πίσω από την παραίνεση να κάνουν οικογένεια βρίσκεται η αγωνία για το δικό τους μέλλον. «Είναι όλοι τους συνταξιούχοι και τρεις στους τέσσερις έχουν περάσει από σοβαρές ασθένειες ή ατυχήματα. Έχουν βιώσει δηλαδή το “σήμερα είμαστε, αύριο δεν είμαστε”». Ο πατέρας του Π. Ν. είπε το ίδιο, αλλά λίγο πιο τσεκουράτα. «Δεν έχω ανακατευτεί ποτέ στην προσωπική σου ζωή, αλλά ένα παιδί να κάνεις. Και πέρυσι μου είπε, θα πεθάνουμε, κοίτα να κάνεις παιδιά». Ο Π. Ν. είναι γκέι.

Πολλοί boomers δεν θα «αναβαθμιστούν» ποτέ σε παππούδες εξαιτίας των μειωμένων ποσοστών γεννήσεων και του αυξανόμενου αριθμού των ενηλίκων που επιλέγουν να μην τεκνοποιήσουν.

«Κάν’ το μόνη σου»

Οι γονείς της Χ. Λ., 43 ετών, έχουν σταματήσει να την πιέζουν να κάνει παιδί. «Επί μία δεκαετία όμως με πίεζαν πάρα πολύ. Ό,τι και να έλεγα, έφερναν εκεί την κουβέντα. Μάλιστα η μαμά μου για να με παροτρύνει μου έλεγε “κι αν δεν θες να το κάνεις με κάποιον, κάν’ το μόνη σου και θα σε βοηθήσω εγώ”. Κάποια στιγμή το πήραν απόφαση, βοήθησε ότι ήρθε και το εγγόνι από τον αδελφό μου. Η μαμά μου ήθελε να κάνω κι εγώ παιδί, γιατί θα μπορούσε να εμπλακεί πιο πολύ. Σήμερα καμιά φορά μου περνάει από το μυαλό ότι δεν την ευχαρίστησα, αλλά μετά κάνω τη λογική σύνδεση ότι είναι παράλογο. Κατ’ αρχήν με τι λεφτά; Όλα μου τα διαβάσματα και οι εμπειρίες έρχονται να με σώσουν, αλλά την πρωτογενή σκέψη δεν την αποφεύγω».

Η μαμά του Γ. Κ., 33 ετών, το είδε το όνειρο. «Με πήρε προχθές πρωί πρωί και μου είπε “έχεις να μας ανακοινώσεις κάτι; Είδα όνειρο!”. “Όχι”, της λέω. Με ξαναπαίρνει μετά από λίγο. “Σίγουρα;”. Αυτά ζούμε». Ο Γ. Κ. είναι φρεσκοπαντρεμένος. Ακόμη και πριν από τον γάμο άρχισαν να δέχονται τέτοια σχόλια και εκείνος και η γυναίκα του, «να δω εγγόνι και ό,τι θέλετε από μένα». «Εκείνη εκνευρίζεται ακόμη περισσότερο, το θεωρεί μεγάλη αδιακρισία. Εγώ προσπαθώ να τους εξηγήσω ότι ένα παιδί είναι ευθύνη. Και όταν έχεις να πληρώσεις ενοίκιο 750 ευρώ, το σκέφτεσαι διπλά. Το οικονομικό είναι μεγάλο άγχος». Ο μπαμπάς του τού λέει «θα σας δώσει ο Μητσοτάκης 2.600». «Καλύτερα να μου εγγυόταν προσχολική αγωγή δωρεάν», του απαντάει ο γιος του κλείνοντας την κουβέντα.

Τα θέματα υγείας συχνά φορτίζουν συγκινησιακά τους μεγαλύτερους. «Θυμάμαι ότι ήμασταν σε ένα ταβερνάκι όλη η οικογένεια μετά από μια περιπέτεια υγείας του μπαμπά μου και λέει μπροστά σε όλους “κάνε μου ένα εγγονάκι να πάρει το όνομά μου”», θυμάται ο Κ. Κ., 44 ετών. «Μόλις με είχε παρατήσει η κοπέλα μου και ήμουν έτοιμος να εκραγώ». Όταν μεγάλωσε η αδελφή του, το βάρος έπεσε σε εκείνον. Οι γονείς μας, λέει, δεν υπολογίζουν την κατάσταση «εκεί έξω». «Δεν θα το καταλάβουν ποτέ τι συμβαίνει σήμερα με τα σόσιαλ, θεωρούν ότι είναι πανεύκολο να βρεις σύντροφο. Το θέμα παιδί φυσικά με ενδιαφέρει, αλλά δεν μπορώ να το κάνω μόνος μου, ούτε βιαστικά. Είναι μεγάλη απόφαση και μπορεί να έχεις πέντε φιλοδοξίες για τη ζωή σου που να προηγούνται». Υπάρχει φυσικά και ο ελέφαντας στο δωμάτιο. «Κάνουμε ότι δεν βλέπουμε τα ποσοστά διαζυγίων. Βλέπω στον περίγυρό μου ότι τα παιδιά απομακρύνουν τα ζευγάρια. Θα έπρεπε ήδη να έχουμε χάσει την πίστη μας στον θεσμό του γάμου. Υπάρχει κάτι δυσλειτουργικό σε αυτόν, αλλά οι μεγαλύτεροι έχουν άρνηση να το δουν. Το θέμα είναι απλό. Οι φίλοι τους έχουν εγγόνια, κι αυτοί όχι. Το αντίστοιχο τού πέρασε σε καλύτερη σχολή ο γιος της γειτόνισσας».

Τα πράγματα αλλάζουν

Φυσικά είναι πάρα πολλοί αυτοί που κάνουν τελικά παιδί προσπαθώντας, χωρίς ίσως να το συνειδητοποιούν, να ικανοποιήσουν τους γονείς τους. Πεπεισμένοι ότι θα έχουν τη βοήθειά τους ό,τι κι αν προκύψει, έρχονται συχνά προ εκπλήξεως. «Κάπως έτσι μετακυλίεται αυτό το φορτίο στα δικά τους παιδιά», σχολιάζει στην «Κ» ο ψυχοθεραπευτής Λύο Καλοβυρνάς. «Όλα τα ζούμε φυσικοποιημένα. Για παράδειγμα θεωρούμε ότι μια γυναίκα πρέπει να γίνει μητέρα, ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Κι αφού πρέπει να γίνει μητέρα, θα υπάρξουν και εγγόνια. Είναι σαν να απορρέει από τη φύση η ύπαρξη εγγονιών. Οι μεγαλύτεροι το θεωρούν δικαίωμά τους». Όπως λέει, όμως, τα πράγματα αλλάζουν. Αργά, αλλά αλλάζουν. «Ο άνθρωπος είναι πολιτισμικό ον. Το 2025 δεν θεωρείται φυσιολογικό ένα 15χρονο κορίτσι να γίνεται μητέρα. Πριν από κάποιες δεκαετίες ήταν ο κανόνας. Σήμερα υπάρχουν παππούδες που δεν θέλουν πλέον να επωμιστούν αυτόν τον ρόλο. Θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους. Κι όμως υπάρχουν άνθρωποι που νιώθουν υποχρεωμένοι να μεγαλώσουν το εγγόνι τους. Τους το φορτώνουν τα παιδιά τους. Η κοινωνία τους ζητάει να είναι εκεί για το εγγόνι τους».

«Καλύτερο και από το Sudoku για την υγεία του εγκεφάλου»

Της Πέννυς Μπουλούτζα

«Πολλές φορές στην ερώτηση στη διάρκεια της συζήτησης αξιολόγησης των ηλικιωμένων ατόμων εάν έχουν εγγόνια, μας απαντούν πλέον πολύ συχνά “δυστυχώς όχι” και συμπληρώνουν με παράπονο και ελπίδα συνάμα “όχι ακόμη”», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Ψυχιατρικής ΕΚΠΑ και υπεύθυνος της Ψυχογηριατρικής Μονάδας στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο, Αντώνης Πολίτης. «Αμέσως μετά συχνά συλλογίζονται ενοχικά “μήπως δεν έκανα κάτι σωστά;”».

Όλο και περισσότεροι ηλικιωμένοι στις μέρες μας δεν έχουν εγγόνια. Το φαινόμενο θα ενταθεί περαιτέρω. Σύμφωνα με τον κ. Πολίτη είμαστε μπροστά σε μια νέα κοινωνική συνθήκη, τις επιπτώσεις της οποίας δεν γνωρίζουμε ακόμη. «Οι παππούδες και οι γιαγιάδες διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ των γενεών. Μεταβιβάζουν στα εγγόνια την οικογενειακή ιστορία, τις παραδόσεις και τις πολιτιστικές αξίες. Μέσα από τον χρόνο που περνούν μαζί, τα παιδιά μαθαίνουν την έκφραση αγάπης και φροντίδας και τη σημασία των ισχυρών οικογενειακών δεσμών».

Οι παππούδες και οι γιαγιάδες προσφέρουν τόσο οικονομική και συναισθηματική όσο και πρακτική φροντίδα στα εγγόνια. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, μάλιστα, οι περικοπές στις δημόσιες υπηρεσίες παιδικής μέριμνας έχουν ασκήσει αυξανόμενη πίεση στους παππούδες και στις γιαγιάδες να φροντίζουν τα εγγόνια τους. Οπως λέει ο ίδιος, σχεδόν οι μισοί (45%) παππούδες και γιαγιάδες στην Ευρώπη αναφέρουν ότι φροντίζουν τα εγγόνια τους. Το 11% των γιαγιάδων και παππούδων δηλώνουν ότι φροντίζουν καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά τα εγγόνια τους, με υψηλότερα ποσοστά στην Ελλάδα και στην Ιταλία (20%) και χαμηλότερα στη Σκανδιναβία και στην Ολλανδία (2%). Για παράδειγμα, στην Ελλάδα και στην Ιταλία τα εγγόνια βρίσκονται υπό τη φροντίδα τους περίπου 30 ώρες εβδομαδιαίως όταν λείπουν οι γονείς. Οι χώρες αυτές προσφέρουν μειωμένες δυνατότητες μερικής απασχόλησης στις μητέρες.

Ψυχολογικά οφέλη

Η εγγύτητα και η καλή σχέση των εγγονιών με τους παππούδες και τις γιαγιάδες σχετίζονται με βελτιωμένη ψυχική υγεία και χαμηλότερα επίπεδα κατάθλιψης, λέει ο κ. Πολίτης. Σύμφωνα με μια θεωρία, η μετάβαση στο στάτους «γιαγιά» ή «παππούς» επιτρέπει στους ηλικιωμένους να μεταδώσουν γνώσεις, δεξιότητες και εμπειρίες ζωής στο εγγόνι τους, προσφέροντας στους ίδιους ψυχολογικά οφέλη. Για να απολαύσουν αυτά τα οφέλη πάντως, σύμφωνα με έρευνες, χρειάζεται να φροντίζουν τα εγγόνια τους. «Οταν ο παππούς και η γιαγιά αφιερώνουν χρόνο, π.χ. μία ημέρα την εβδομάδα, στη φροντίδα των εγγονιών, φροντίζουν και την υγεία του εγκεφάλου τους. Μελέτες έδειξαν ότι η φροντίδα των εγγονιών είναι καλύτερη από το Sudoku». Απεικονιστικές μελέτες σε γιαγιάδες που βλέπουν φωτογραφίες των εγγονιών τους έδειξαν ενεργοποίηση δέκα περιοχών του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τη συναισθηματική ενσυναίσθηση.

Ο δρόμος αυτός πάντως είναι διπλής κατεύθυνσης. Μελέτες έχουν δείξει ότι η υποστήριξη των παππούδων μπορεί να προστατεύσει τις μητέρες από την κατάθλιψη, ενώ από την επαφή με τα εγγόνια οι παππούδες και οι γιαγιάδες μαθαίνουν νέα πράγματα, όπως η τεχνολογία, το παιχνίδι και η ποπ κουλτούρα.