Γεώργιος Κ. Παπαγεωργίου στην «Κ»: Το ΕΣΥ του Ιουστινιανού

Ο Ιπποκράτης ως επίσκοπος. Μικρογραφία, 14ος αι. Φωτ. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας

«Η Ιατρική και τα νοσοκομεία στο Βυζάντιο μέσα από τη ζωή ενός γιατρού του 12ου αιώνα» τιτλοφορείται το βιβλίο του Γεωργίου Κ. Παπαγεωργίου που κυκλοφορεί από τις Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις. Γιατρός ο συγγραφέας (φέρει τον τίτλο του διδάκτορος του Πανεπιστημίου Αθηνών και του ομότιμου αντεπ. καθηγητή της Χειρουργικής), αφιέρωσε χρόνια στην έρευνα ενός θέματος με το οποίο ελάχιστα έχουμε ασχοληθεί. Το ειδικό ενδιαφέρον είναι ότι, εν πολλοίς, μεταφέρει τον αναγνώστη στην καθημερινότητα των νοσοκομείων και των ιατρείων στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με πλήθος μαρτυριών, πρωτότυπων πηγών και τεκμηρίων και σε συνδυασμό με ένα ιδιαίτερα πλούσιο εικονογραφικό υλικό. Με αφορμή τον τόμο αυτό, ρωτήσαμε ορισμένα πράγματα τον συγγραφέα για το τι σήμαινε να είσαι γιατρός (ή άρρωστος) στην Κωνσταντινούπολη ή στη Θεσσαλονίκη του 12ου αιώνα.

• Τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία: Ας αρχίσουμε από την έννοια του νοσοκομείου με τη σημερινή έννοια (τα αρχαία ασκληπιεία ήταν απλώς θρησκευτικά αναρρωτήρια τύπου spa για οικονομικά ευκατάστατους). Το νοσοκομείο είναι δημιούργημα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (του Βυζαντίου) και της χριστιανικής έννοιας της φιλανθρωπίας, που δεν υπήρχε στον αρχαίο κόσμο. Αρχικά οι επίσκοποι των χριστιανικών κοινοτήτων περιέθαλπαν τους ασθενείς και τους απόρους σε κτίρια παρέχοντας απλώς στέγη, τροφή και στοιχειώδη περιποίηση. Από τον 4ο αιώνα τα άσυλα αυτά αποκτούν νοσηλευτές και εκπαιδευμένους γιατρούς, που παρέχουν κανονικές ιατρικές φροντίδες. Το πρώτο νοσοκομείο στην Ευρώπη είναι η «Βασιλειάς» στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, που ιδρύθηκε το 375 μ.Χ. από τον Μεγάλο Βασίλειο ο οποίος ήταν ο ίδιος γιατρός. Ο Βασίλειος έκανε σημαντικές ιατρικές παρατηρήσεις σχετικά με τον ρυθμό αύξησης του σώματος, ασχολήθηκε με τη λειτουργία του οφθαλμού και είναι από τους πρώτους που μελέτησε τους νόμους της κληρονομικότητας και τη βιολογία. Προπάντων, όμως, παραμένει ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της «Ανθρωπιστικής Ιατρικής» σ’ αυτούς τους σκοτεινούς καιρούς. Ακολούθησε η ίδρυση πολλών νοσοκομείων στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες μεγάλες πόλεις (Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια…).

Το δεύτερο σπουδαίο είναι ότι στα νοσοκομεία περιθάλπονται τώρα οι πάντες, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, θρησκείας, κοινωνικής τάξεως, και ότι στη λειτουργία των νοσοκομείων συμμετέχουν ενεργά και οι γυναίκες, όχι μόνον ως νοσηλεύτριες αλλά και ως «ιάτραινες», δηλαδή σπουδασμένες γιατρίνες, ισότιμες με τους άνδρες συναδέλφους τους. Η Μητροδώρα η Αθηναία τον 4ο μ.Χ. αιώνα είναι η πρώτη γυναίκα συγγραφέας ιατρικού έργου, του «Περὶ τῶν γυναικείων παθῶν τῆς μἠτρας», που είναι το αρχαιότερο γνωστό ιατρικό κείμενο που έχει γραφεί από γυναίκα. 

Το τρίτο σπουδαίο είναι ότι, ενώ μέχρι τον 6ο αιώνα οι γιατροί λειτουργούσαν ως ιδιώτες, ή ως γιατροί των μεγάλων πόλεων, αμειβόμενοι από τις «κουρίες», δηλαδή τα δημοτικά συμβούλια, ο Ιουστινιανός, με το μεγάλο πολιτικό του αισθητήριο, υποχρέωσε τους διάσημους γιατρούς να υπαχθούν στα νοσοκομεία και να αμείβονται από αυτά, τα οποία ενίσχυσε με φοροαπαλλαγές και χορηγίες. Εκανε δηλαδή ένα πρώιμο ΕΣΥ. Τον 11ο και τον 12ο αιώνα ακόμα και οι αυτοκράτορες νοσηλεύονταν εκεί, αν είχαν σοβαρό πρόβλημα.

Το τέταρτο σπουδαίο είναι η ίδρυση του πρώτου πανεπιστημίου στον δυτικό κόσμο το 425 από τον Θεοδόσιο Β΄, το λεγόμενο «Πανδιδακτήριον», όπου διδασκόταν όλη η ελληνική και ρωμαϊκή σοφία ισότιμα στις δύο γλώσσες και από τον 9ο αιώνα μόνο στα ελληνικά. Φυσικά εκεί διδασκόταν και η Ιατρική, τόσο θεωρητικά όσο και στην πράξη.

 • Ως χειρουργός πώς κρίνω την ιατρική πράξη στο Βυζάντιο: Η ιατρική του Βυζαντίου είναι αδιάσπαστη συνέχεια της αρχαίας ελληνικής και της ελληνορωμαϊκής ιατρικής. Να σημειωθεί ότι επειδή οι Ρωμαίοι δεν πολυενδιαφέρονταν για την ιατρική, όλα τα ιατρικά συγγράμματα ήταν γραμμένα στα ελληνικά και μόλις τον 11ο αιώνα άρχισαν να μεταφράζονται στα λατινικά στην Ιταλία. Στο Βυζάντιο υπήρξαν σπουδαίοι γιατροί, που συνέχισαν το έργο των αρχαίων και προσέθεσαν τις δικές τους εμπειρίες και μερικές φορές και τις διαφωνίες τους. Στη βάση παρέμειναν πιστοί στην ελληνική ιατρική και στις θεωρίες της, αλλά βελτίωσαν πολλά πράγματα στη φαρμακευτική, στην αναλγησία και ιδίως στη χειρουργική. Η φαρμακολογία του Διοσκουρίδη (1ος αι. μ.Χ.), η ιατρική του Γαληνού (2ος αι. μ.Χ.), η χειρουργική του Παύλου του Αιγινήτη (7ος αι.) αλλά και πολλών άλλων βυζαντινών γιατρών (Ορειβάσιος, Αέτιος, Αλέξανδρος Τραλλιανός κ.λπ.) μεταφράστηκαν στα λατινικά και στα αραβικά και ιδίως τα συγγράμματα των τριών πρώτων (μαζί με αυτά του Ιπποκράτη) αποτέλεσαν το ευαγγέλιο των δυτικών γιατρών μέχρι τον 13ο αιώνα.

Φυσικά, η ιατρική της εποχής είχε πολλές αδυναμίες και λάθη στη θεωρία της, κυρίως επειδή δεν επιτρεπόταν η ανατομία στα ανθρώπινα σώματα. Υπήρχαν προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες, όχι στους επίσημους γιατρούς, αλλά στους πρακτικούς (κομπογιαννίτες), που ανακάτευαν την ιατρική με τη μαγεία, τα ξόρκια κ.λπ. και που βέβαια ήσαν πολλοί και δρούσαν στις λαϊκές περισσότερο τάξεις και στην επαρχία.

Εγχείρηση διαχωρισμού σιαμαίων. Μικρογραφία, 12ος αι. Χειρόγραφο Ιστορίας του Ιωάννου Σκυλίτση. Φωτ. Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης

• Πώς αντιμετωπιζόταν ο ασθενής: Κατά τις εντολές της θρησκείας, ο άρρωστος εθεωρείτο ιερό πρόσωπο και όλοι όφειλαν να του παραστέκονται. Στα νοσοκομεία υπήρχε περιποίηση και φροντίδα των αρρώστων, τόσο από πλευράς νοσηλευτικής όσο και διατροφής, θέρμανσης, λουτρών κ.λπ. Στον κανονισμό (τυπικόν) του νοσοκομείου υπήρχαν οι οδηγίες καλής και φιλάνθρωπης συμπεριφοράς προς τους αρρώστους. Επί Κομνηνών υπήρχαν και ειδικοί «Επιθεωρηταί», που επισκέπτονταν τις φυλακές κάθε Κυριακή και ρωτούσαν τους κρατουμένους αν τους χορηγείται το καθορισμένο για αυτούς φαγητό. Αυτά βέβαια γνωρίζουμε ότι γίνονταν στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη ή κάποια άλλη μεγάλη πόλη. Δεν έχουμε στοιχεία για την ύπαιθρο, που δεν ξέρουμε αν είχε τέτοιες πολυτέλειες.

Ο Όρκος του Ιπποκράτη σε σχήμα σταυρού. Χειρόγραφο, 12ος αιώνας. Φωτ. Βιβλιοθήκη του Βατικανού, Ρώμη

• Οι εγχειρήσεις στο Βυζάντιο: Η χειρουργική ήταν σε μεγάλη εξέλιξη. Καταγράφονται συνολικά 88 χειρουργικά εργαλεία: νυστέρια, λόγχες, λαβίδες, άγκιστρα, βελόνες, ψαλίδια, τρυπάνια, εξολκείς, διόπτρες, διαστολείς κ.λπ. Τα κύρια φάρμακα που χρησιμοποιούνταν στη χειρουργική αναισθησία ήταν το όπιο, από την οπιούχο παπαρούνα, ο μανδραγόρας του οποίου η ρίζα βραζόταν με κρασί και δινόταν στον άρρωστο, ο υοσκύαμος κ.ά. Επίσης, χρησιμοποιείτο τοπικά η ψύξη, που προκαλεί αναλγησία, και η… μέθη με δυνατό κρασί.

Οι εγχειρήσεις που γίνονταν είναι κρανιοανατρήσεις για την παροχέτευση κάποιου αιματώματος, τραχειοστομίες σε περίπτωση αποφράξεως των ανωτέρων αναπνευστικών οδών, αμυγδαλεκτομές, θυρεοειδεκτομές, μαστεκτομές σε περιπτώσεις καρκίνου μαστού και πλευρεκτομές, καθώς και παροχέτευση πλευριτικού υγρού. Επίσης, αιμορροϊδεκτομές, λιθοτριψίες της ουροδόχου κύστεως, σαφηνεκτομές για τους κιρσούς των ποδιών και ακρωτηριασμοί των άκρων σε περιπτώσεις γάγγραινας. Γίνονταν εγχειρήσεις αποκατάστασης σε περιπτώσεις κακώσεων ή καταγμάτων του προσωπικού κρανίου, εξαγωγή ή στερέωση οδόντων, εκτομή και αποκατάσταση εγκαυματικών ουλών, αλλά κυρίως καταπληκτικές πλαστικές επεμβάσεις αποκατάστασης ρινοτομίας, ωτοτομίας, καθώς και αποκατάσταση ελλειμμάτων των χειλέων (λαγώχειλος) ή των βλεφάρων. (Η αποτομή της μύτης [ρινοτομία] ή των αυτιών ήταν δυστυχώς μια πολύ παλιά συνήθεια τιμωρίας διαφόρων εγκλημάτων.) Επιπλέον, γίνονταν πλαστικές βουβωνοκήλης, αλλά και πλαστικές αποκατάστασης διαμαρτιών στα γεννητικά όργανα, όπως ο υποσπαδίας, ή ορισμένες περιπτώσεις ερμαφροδιτισμού, όπου οι επεμβάσεις είναι εξαιρετικά δύσκολες. Τέλος, γίνονταν οφθαλμολογικές επεμβάσεις και μάλιστα αφαίρεσης του φακού επί καταρράκτη. Το αποκορύφωμα της βυζαντινής χειρουργικής είναι ο επιτυχής διαχωρισμός σιαμαίων αδελφών τον 10ο αιώνα