Η γιορτή των Φώτων

Αφήσαμε ήδη πίσω μας τις λαμπρές γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και υποδεχόμαστετην τρίτη -και τελευταία- μεγάλη γιορτή του Δωδεκαημέρου, τα Θεοφάνεια. Την παραμονή των Φώτων ψάλλονται τα κάλαντα που υμνούν τη βάπτιση του Χριστού. 

Οι πρώτοι Χριστιανοί έμεναν ξάγρυπνοι ολονυχτίς με αναμένες λαμπάδες, προμηνύοντας έτσι τον επερχόμενο Φωτισμό. Εξ ου και η ονομασία Θεοφάνεια, Φώτα. Ο αγιασμός του νερού γινότανε το βράδυ και ήταν έτσι έτοιμο για την βάπτιση το πρωί.

«Η γιορτή των Φώτων εντάσσεται στις γιορτές του 13ημέρου. Αφορά ουσιαστικά την περίοδο που γιορτάζουμε από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα. Κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Φώτων διασταυρώνονται ειδωλολατρικά και χριστιανικά έθιμα», εξηγεί ο καθηγητής λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης.

΄Οπως σημειώνει ο κ. Αλεξιάδης «τα Θεοφάνεια είναι από τις μεγαλύτερες γιορτές του ελληνικού εορτολογίου.Γιορτάζεται η ανάμνηση της Βάπτισης του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και αγιάζονται τα νερά. Την πρώτη μαρτυρία μας την δίνει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς στις αρχές του 3ου αιώνα. Ο Κλήμης αναφέρει ότι οι οπαδοί του αιρετικού γνωστικού βασιλείου γιόρταζαν την βάπτιση του Χριστού στις 6 Ιανουαρίου, γιατί πίστευαν ότι τότε γινόταν η ενσάρκωση του Θεού στον Χριστό».

«Ο λαός μας – συνεχίζει ο καθηγητής – ονομάζει ποιητικά τα Θεοφάνεια «Φώτα», «Ολόφωτα», «Ξέφωτα» και «Φωτόγενα», γιατί τότε φωτίζεται ο κόσμος, αγιάζονται τα νερά και εκδιώκονται τα δαιμονικά όντα. Στις εκκλησίες ψάλλεται το «Εν Ιορδάνη βαπτιζόμενου Σου Κύριε…» και κατόπιν κλήρος και προσκυνητές κατευθύνονται στην πλησιέστερη θάλασσα, λίμνη, πηγή, ποτάμι, δεξαμενή για το ρίξιμο του σταυρού που θα αγιάσει τα νερά. Αμέσως οι κολυμβητές πέφτουν στο νερό σε μιαν άμιλλα για το ποιος θα κατορθώσει να πιάσει πρώτος το Σταυρό τον οποίο παλαιότερα συνήθιζαν να περιφέρουν στα σπίτια τους ως νικητές και συγκέντρωναν χρήματα για λογαριασμό τους ή για κάποιο φιλανθρωπικό σκοπό. Σε ορισμένα μέρη η περιφορά του σταυρού γίνεται ακόμη και σήμερα στα σπίτια. Το έθιμο της κατάδυσης του σταυρού εξακολουθεί να γίνεται με θρησκευτική ευλάβεια και σε ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, όσες τουλάχιστον είναι κοντά σε θάλασσα, λίμνη ή ποτάμι (όπως στο Τάρπον Σπρίνγκς της Φλόριντα, αλλά και στο Λονδίνο)».

Σε μερικά μέρη της Ελλάδος, ο ιερέας της Εκκλησίας ραντίζει τα σπίτια με το μικρό αγιασμό για να φύγουν οι καλικάντζαροι. Σε άλλες περιοχές ραντίζουν ακόμα και τα χωράφια τους για να είναι εύφορα την καινούρια χρονιά.

Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός

η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό

κάθετ” η κυρά μας η Παναγιά.

“Οργανoβαστάει, κερί κρατεί

και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.

“Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή

βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.

Ν” ανεβώ στον ουρανό

να μαζέψω ρόδα και λίβανο.

Εκτός από την παραπάνω εκτέλεση, συναντάμε μεγάλη ποικιλία τόσο στο κείμενο όσο και στη μελωδία. Όπως π.χ. τα Φωτοκάλαντα της Βορείου Ηπείρου:

Σήμερα ειν’ τα φώτα κι ο Φωτισμός κι αύριο Αγιογιάννης και Αγιασμός. Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό, κάθετα’ η Κυρά μας η Παναγιά. Σπάργανα κρατάει, κερί κρατεί, και τον “Αγιο Γιάννη παρακαλεί: «’Αγιο Γιάννη αφέντη και Πρόδρομε βάφτισε και μένα Θεού παιδί…»,

Κάλαντα της Κάσου:

Δεν είναι τούτη η γιορτή ωσάν την περασμένη, μόνον η μέρα η φρικτή η δοξολογημένη, που οι παππάδες πορπατούν με το σταυρό στο χέρι, και μπαίνουν μες τα σπήλαια και λεν τον Ιορδάνη. Βοήθεια να έχετε τον Μέγαν Ιωάννη. Κάτου στα Γεροσόλυμα και στου Χριστού τον τάφον, εκεί δένδρον εν ύπηρχε, δένδρον εξεφυτρώθη, στη μέση κάθετ’ ο Χριστός, στην άκρα η Παναγία, και τα περικλωνάρια του Αγγέλοι κι Αρχαγγέλοι.

Τα Θεοφάνια (Φώτα) είναι η τρίτη και τελευταία γιορτή του δωδεκαήμερου, η γιορτή της κάθαρσης της φύσης και του εξαγνισμού των ανθρώπων. Η γιορτή των Φώτων καθιερώθηκε για πρώτη φορά τον 2ο αι. μ.Χ. στην Αίγυπτο, δε γνωρίζουμε όμως πότε υιοθετήθηκε από τους Ορθόδοξους Χριστιανούς της Ανατολής. Παρ” όλα αυτά όμως είναι γνωστό ότι τον 4ο αιώνα γιορτάζονταν στην Κανά της Γαλιλαίας μαζί η Γέννηση, η Βάπτιση και το πρώτο θαύμα του Χριστού. Περίπου εκείνη την περίοδο υιοθέτησαν τα Θεοφάνια και οι δυτικές εκκλησίες σταδιακά με τελευταία την Εκκλησία της Ρώμης.

Τα Θεοφάνια κλείνουν το εορταστικό Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων. Κυρίαρχο στοιχείο σ’ αυτήν την περίοδο είναι η εορταστική ατμόσφαιρα που μεταδίδεται μέσω των καλάντων. Στις μέρες μας βέβαια αυτή η ατμόσφαιρα τείνει να ξεχαστεί. Από τη μια μειώνονται οι «καλαντιστές», από την άλλη όμως και ο κόσμος δεν ανοίγει πια εύκολα την πόρτα του στα κάλαντα ούτε έχει την υπομονή να τα ακούσει ολόκληρα. Πολλές φορές με ένα ξερό «Μας τα’ πάνε άλλοι» διώχνουμε τους απογοητευμένους «καλαντιστές» χωρίς να γνωρίζουμε ότι εκείνη τη στιγμή δεν κλείνουμε την πόρτα μόνο σε εκείνους αλλά και σ’ ένα από τα παλαιότερα έθιμα του λαού μας.

Πηγή: Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος-Λίλιαν Βουδούρη