Η ιδεολογία της «4ης Αυγούστου»

Ο Ιωάννης Μεταξάς, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης των Ταγμάτων Εργασίας. Στην κορυφή της σκάλας, ο Κώστας Κοτζιάς –ασκεπής, με το καπέλο στο αριστερό χέρι– υπουργός Διοικήσεως Πρωτευούσης. Στο ίδιο σκαλοπάτι με τον κυβερνήτη, δεξιότερα, ο γενικός διευθυντής Γραμμάτων και Τεχνών του καθεστώτος Κωστής Μπαστιάς.

kathimerini.gr

ΜΙΧΑΛΗΣ Ν. ΚΑΤΣΙΓΕΡΑΣ

Ογδόντα χρόνια έκλεισαν την περασμένη Πέμπτη από την ημέρα που ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ μαζί με τον Ιωάννη Μεταξά επέβαλαν την πολιτική δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, ένα καθεστώς άκρως αυταρχικό με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για όσους τολμούσαν να το αμφισβητήσουν.

Η βασιλομεταξική επιλογή διαμορφώθηκε σε καθεστώς στο οποίο συνωθήθηκαν ποικίλα συμφέροντα, ελληνικά και μη. Αν όμως η βασιλική εξουσία παρέμεινε ο κύριος και καθοριστικός πόλος του καθεστώτος, ο Μεταξάς –πιστός και σταθερός, ως προς τη στόχευση, στη γραμμή της μέσης πολιτικής οδού μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών που είχε ήδη χαράξει από τις αρχές της δεκαετίας του ’20– προσπάθησε και να συγκροτήσει γύρω από το πρόσωπό του ένα πολιτικό πλέγμα που ονομάστηκε «4η Αυγούστου», ενσωματώνοντας και φασίζοντα στοιχεία, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής. Εχοντας βεβαίως πάντοτε επίγνωση και φόβους πως ό,τι οικοδομεί τελεί πάντοτε υπό τη ρητή ή σιωπηρή έγκριση του Γεωργίου. Και είναι χαρακτηριστικό το ότι δεν προχώρησε, παρ’ ότι το ήθελε, στην ίδρυση ενός μονοκομματικού πολιτικού εργαλείου, και κατά συνέπεια ολοκληρωτικού κράτους, γνωρίζοντας τα όρια της βασιλικής επίνευσης, αλλά και την έλλειψη χαρισματικότητας του ιδίου, δηλαδή την αδυναμία του να εμπνεύσει το μέγα πλήθος, όπως οι δημοφιλείς δικτάτορες της εποχής του. Ο Μεταξάς, ευτυχώς για τον ίδιο, διέθετε αυτογνωσία. Αλλά και χάρις σ’ αυτήν γνώριζε ότι ήταν όχι μόνο ικανός στρατιωτικός, αλλά και μετρ του πολιτικού παιχνιδιού.

Αυτός ο με διαρκώς πενιχρές εκλογικές επιδόσεις ηγέτης μικρού κόμματος, τόλμησε και κατόρθωσε, εκμεταλλευόμενος και την αβελτηρία της ηγεσίας της αντιβενιζελικής παράταξης, από το 1934, να αναδειχθεί, μέσω της αρθρογραφικής μονομαχίας, αυτός μόνος σε κύριο αντίπαλο του δύοντος Κρητικού πολιτικού γίγαντα Ελευθερίου Βενιζέλου.

Και τελικώς να αποκτήσει το κύρος για διεκδίκηση της βασιλικής εύνοιας και εν τέλει τής με συντριπτική πλειοψηφία κοινοβουλευτικής πρωθυπουργίας, πριν αναδειχθεί σε αυτό που πάντα επεδίωκε, δηλαδή σε δικτάτορα, έστω και υπό την αιγίδα ενός ανωτάτου άρχοντος.

Προσέγγιση του ΚΚΕ

Πανούργος πολιτικός ο Μεταξάς, επιχείρησε τον μαύρο Σεπτέμβρη του 1922, και ενώ οι επαναστάτες του Πλαστήρα πλησίαζαν για να αποβιβαστούν στο Λαύριο – κάτι που ο ίδιος δεν αναφέρει στο «Ημερολόγιό» του: Πρότεινε στο ΚΚΕ συμμετοχή σε κυβέρνηση υπό την πρωθυπουργία του· έλαβε όμως, τελικά, αρνητική απάντηση. Αυτή η απόπειρα του σφοδρού αντικομμουνιστή Μεταξά είναι ένα ακόμα στοιχείο για τον απόλυτα πρακτικό χαρακτήρα της πολιτικής του δράσης. Αλλωστε, για λόγους εθνικής ομοψυχίας, η αντικομμουνιστική ρητορική του θα εκλείψει τους μήνες πριν από την ιταλική επίθεση.

Ωστόσο, η άκρα πρακτικότητα της πολιτικής του δεν τον εμπόδισε να προσπαθήσει να διαμορφώσει, ως διανοούμενος δικτάτωρ –και με τη συμβολή πιστών υπηρετών μέσω των περιοδικών «Το Νέον Κράτος» (κατά το «Estado Novo» του Σαλαζάρ) με αρχισυντάκτη τον Αριστο Καμπάνη και μονίμως στο εξώφυλλό του σχέδιο του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, και «Νέα Πολιτική» του Ιωάννη Τουρνάκη– ένα ιδεολογικοφανές corpus, έστω και ως συμπληρωματικό εργαλείο αυτής της πολιτικής.

Ο Μεταξισμός, όρος που πρωτοδιατύπωσε η εφημερίδα «Πρωία» ήδη από τη δεκαετία του ’20, δεν χαρακτηρίζει πλέον μόνο την πολιτική του ηγέτη των Ελευθεροφρόνων. Ο Μεταξισμός, στη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, απεδείχθη και όρος ιδεολογικός. Και το ερώτημα είναι: Είχε δική του ιδεολογία το καθεστώς και ειδικότερα ο Μεταξάς;

Η απάντηση της επιστήμης φαίνεται καταφατική. Με το ρεύμα των μεταξικών σπουδών των τελευταίων δεκαετιών (αφού αμβλύνθηκε σταδιακά η δαιμονοποίηση του Μεταξά) προσκομίστηκαν αρκετά στοιχεία – όπως με τα περί τον Μεταξά βιβλία της Μαρίνας Πετράκη που εμπλούτισαν κυρίως τις γνώσεις μας για τη μεταξική προπαγάνδα και τους μηχανισμούς της. Τώρα διαθέτουμε μια –δυστυχώς ανέκδοτη ακόμα– διδακτορική διατριβή της Γεωργίας Κοντού, η οποία εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και επικεντρώνεται στην ιδεολογία του Μεταξισμού. Η διατριβή –που εκπονήθηκε με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Λήδα Παπαστεφανάκη και μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής τους καθηγητές Θανάση Δ. Σφήκα και Δέσποινα Παπαδημητρίου– έχει τίτλο: «Η πολιτική και κοινωνική ιδεολογία της 4ης Αυγούστου και ο τρόπος με τον οποίο αυτή επηρέασε την εκπαίδευση και τη νεολαία (ΕΟΝ)».

Πρωτογενείς πηγές

Η Γεωργία Κοντού ερεύνησε ένα ευρύ και σημαντικό αρχειακό υλικό, ενώ στο δεύτερο σκέλος της διατριβής της, που αφορά στην εκπαίδευση, έκανε χρήση ανεκμετάλλευτων πρωτογενών πηγών: αποκαλυπτικά σχολικά αρχεία της Αιτωλοακαρνανίας στα οποία αντανακλάται η πολιτική του καθεστώτος πάνω στην εκπαίδευση, σε εθνικό επίπεδο. (Ενός καθεστώτος στο οποίο είχαν προσχωρήσει τόσοι και τέτοιοι επιφανείς, που πρωτοεπισημάνθηκαν από τον Ρένο Αποστολίδη και όπως, άλλωστε, μας έδειξαν τα συστηματικά και αναλυτικά ευρετήρια των περιοδικών «Η Νεολαία» και «Το Νέον Κράτος», τα οποία συγκρότησε ο Γιώργος Ανδρειωμένος και εκδόθηκαν σε δύο ξεχωριστούς τόμους από το Ιδρυμα Ουράνη.)

Με ερμηνευτική οξύνοια η Κοντού αξιοποίησε έτσι το υλικό της, ώστε να κομίσει νέα επαρκή επιστημονική θεώρηση της ιδεολογίας του Τεταρταυγουστιανού καθεστώτος και να φωτίσει ορισμένες από τις τεχνικές και διαδικασίες διάχυσης και επιβολής της στον ειδικότερο τομέα της εκπαίδευσης.

Στο σημείωμά μας αυτό –που αφορά στην ιδεολογία του Μεταξισμού– επισημαίνουμε από το έργο της Κοντού ορισμένα, κατά τη γνώμη μας, χαρακτηριστικά στοιχεία.

Η απάθεια των λαϊκών μαζών και η αδράνεια ή ενεργότερη υποστήριξη του στρατού και ορισμένων κοινωνικών στρωμάτων που δρουν με κριτήριο όχι την ιδεολογική ταύτιση με την 4η Αυγούστου, αλλά με κριτήριο την καλύτερη εξυπηρέτηση των προσωπικών τους βλέψεων, εξασφαλίζει, βέβαια, την αποδοχή του καθεστώτος, δεν σημαίνει, όμως, και εγκόλπωση της ιδεολογίας του.

Ο σημαντικότερος παραγωγός της ιδεολογίας του καθεστώτος είναι ο ίδιος ο Μεταξάς και το περιοδικό «Το Νέον Κράτος». Την ιδεολογία αυτή –όπως νομίζει ότι είναι– την συνοψίζει ο Μεταξάς στο «Ημερολόγιό» του λίγο καιρό πριν από τον θάνατό του: «Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου κράτος αντικομμουνιστικό, κράτος αντικοινοβουλευτικό, κράτος ολοκληρωτικό, κράτος με βάση αγροτική και εργατική και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό».

Αξιοσημείωτη είναι εδώ η επανάληψη της λέξης «κράτος». Δεν πρόκειται όμως για κράτος ολοκληρωτικό, καθώς δεν αρκεί ο αυταρχικός του χαρακτήρας για να το ορίσει ως τέτοιο. Ο Μεταξάς πιστεύει αυτό που μάλλον ειλικρινώς ο ίδιος επιθυμούσε: ότι πρόκειται για κράτος με βάση αγροτική και εργατική. Αυτό ήταν άλλωστε και ένα κεφάλαιο της ρητορικής της ιδεολογίας του Μεταξισμού.

Η Κοντού αναλύει διεξοδικά τη θεματική της ιδεολογίας του Μεταξισμού. Την συγκροτούν: 1. Ο αντιφιλελευθερισμός που συνιστώσες του είναι η ανασημασιοδότηση της έννοιας της ελευθερίας, ο αντικοινοβουλευτισμός, ο αντικομμουνισμός, ο ολοκληρωτισμός (με τις παρατηρήσεις που παρατέθηκαν παραπάνω), ο αντικαπιταλισμός (τουλάχιστον στο επίπεδο του λόγου), η αγροτική και εργατική οικονομική βάση. 2. Η βασιλοφροσύνη. 3. Ο εθνικισμός. 4. Η οικογένεια. 5. Η θρησκεία.

Το νέο κράτος

Το νέο κράτος της 4ης Αυγούστου αυτοπροσδιορίζεται ως υπερκομματικό και υπερταξικό, με ισχυρή εκτελεστική εξουσία και «λαοκρατία» εφόσον –επισημαίνει η Κοντού– «ως λαοκρατία οριστεί η πηγή της πολιτικής εξουσίας από τον λαό και όχι ο τρόπος ασκήσεως της εξουσίας». Ο Μεταξάς ήθελε το κράτος και συντεχνιακό, κάτι που όμως δεν επιχείρησε να το κάνει.

Προβεβλημένο στοιχείο της ιδεολογίας του καθεστώτος ήταν η θεωρία περί Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού, όρος στον οποίο συνοψίστηκε η αντίληψη της ιστορικής συνέχειας, ενώ δόθηκε και εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας στη Μεγάλη Ιδέα πλέον όχι ως έναυσμα αλυτρωτικής πολιτικής, αλλά ως προσπάθεια ανάπτυξης μέσα στα συγκεκριμένα όρια της επικράτειας. Μια άποψη ισχύουσα και σήμερα για εκσυγχρονιστές και μη.

Αλλο στοιχείο της ιδεολογίας του Μεταξισμού ήταν η ηγετολατρία του «πρώτου αγρότη», «πρώτου εργάτη» και ηγέτη «ξεχωριστού» από όλους τους άλλους Μεταξά. Αλλωστε το έγραψε και ο ίδιος στο «Ημερολόγιό» του: «Θέλω λατρείες»...