Το αίσθημα του τραγικού

kathimerini.gr

Τάκης Θεοδωρόπουλος

Κοινόχρηστες οι λέξεις τραγωδία και τα παράγωγά της έχουν χάσει το βάρος της σημασίας τους. Τραγωδία στην καθημερινότητά μας χαρακτηρίζεται οποιοδήποτε δυσμενές γεγονός. Τραγωδία το αυτοκινητικό δυστύχημα, τραγικοί ήρωες τα θύματα, «τραγικές» φιγούρες οι συγγενείς τους. Τραγωδία η αρρώστια, τραγωδία και ο θάνατος. Και όσο κι αν οι νεκροί δεδικαίωνται δεν είναι όλοι τους τραγικοί ήρωες. Κι όταν πάμε να δούμε «τραγωδία» στην Επίδαυρο στο μυαλό μας έρχεται μια υπόθεση γεμάτη με όλη τη δυστυχία της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάτι χειρότερο και από το ίδιο το κακό. Άνθρωποι που τσακώνονται μεταξύ τους, φωνάζουν, βγάζουν τα μάτια τους, δολοφονούν και γενικά ασχημονούν κατά της ηρεμίας μας.

Η αλήθεια είναι ότι το φαινόμενο δεν αφορά μόνον τη χρήση της λέξης στα ελληνικά. Στις τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες που γνωρίζω ισχύει το ίδιο. Γι’ αυτό δεν το αποδίδω στη δική μας γλωσσική αμέλεια και στην έμφυτη τάση μας να υπερβάλλουμε. Οφείλεται περισσότερο στην κυρίαρχη νοοτροπία της σύγχρονης εποχής είτε αυτή εκφράζεται μέσα από τις μεγάλες ιδεολογικές κατασκευές του εικοστού αιώνα, είτε από τη μετανεωτερικότητα. Οι ιδεολογικές κατασκευές υποσχέθηκαν την επεξεργασία της ανθρώπινης φύσης με στόχο την απάλειψη των εγγενών της αντιθέσεων, κοινώς τη βελτίωσή της. Απέτυχαν παταγωδώς, όμως τις διαδέχθηκε η μετανεωτερικότητα η οποία υποσχέθηκε την κατάργηση των ορίων της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος θα ζήσει καλύτερα αν καταργήσει τα όρια που δεσμεύουν την ύπαρξή του, φυλετικά, θρησκευτικά, ακόμη και σωματικά όπως υπόσχεται η θεωρία περί «κοινωνικού φύλου».

Ώσπου έρχεται η φύση για να υπενθυμίσει στον άνθρωπο τα όριά του. Η πανδημία του κορωνοϊού μας υπενθυμίζει πως η επιστήμη είναι δυνατή όχι επειδή η δύναμή της δεν έχει όρια, αλλά επειδή έχει τη δύναμη να ξεπερνάει τα όρια που της θέτει η φύση. Μην ξεχνάμε ότι μια επιδημία αναγκάζει τον Οιδίποδα να αρχίσει την έρευνα που θα τον οδηγήσει στην ανακάλυψη των ορίων της ζωής του. Οι ανεξέλεγκτες πυρκαγιές, τα παλιρροϊκά κύματα, οι μεγάλοι σεισμοί επαναφέρουν τις ανθρώπινες κοινωνίες στην τάξη των ορίων τους. Τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη τον κατασπαράζει ένα τέρας που ξεπήδησε μέσ’ από τα κύματα του Ποσειδώνα. Τσουνάμι θα λέγαμε σήμερα.

Παραφράζοντας τον Μαλρώ που έγραψε ότι ο 21ος αιώνας ή θα είναι πνευματικός ή δεν θα υπάρξει, θα έλεγα ότι ο αιώνας μας ή θα είναι τραγικός ή δεν θα υπάρξει. Η ελληνική τραγωδία, μαζί με το κληροδότημα των λογοτεχνικών αριστουργημάτων κατέθεσε και μια συγκροτημένη αντίληψη για την ανθρώπινη ύπαρξη. Επειδή δεν είναι διατυπωμένη σε φιλοσοφικό σύστημα, αλλά με τη γλώσσα της ποίησης που οργανώνει τη σκέψη της μαζί με το αίσθημά της, θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε το «αίσθημα του τραγικού». Το μετατρέψαμε σε κοινοτοπία επειδή πιστεύαμε πως η δύναμή μας δεν έχει όρια, κοινώς ότι μπορούμε να τιθασεύσουμε τη φύση, και μέσα στη φύση και τη δική μας. Πόσο όμως σύγχρονη ακούγεται η αποστροφή του Θουκυδίδη «έως η ανθρωπείη φύσις η αυτή είη»; Όσα μέσα κι αν διαθέτουμε, όση τεχνολογία κι αν ενεργοποιήσουμε ο φόβος που αισθανόμαστε απέναντι στη φωτιά δεν διαφέρει από τον φόβο του αρχαίου ανθρώπου που πίστευε πως τους κεραυνούς τους ρίχνει ο Δίας.

Για δεκαετίες ερμηνεύαμε τις πυρκαγιές με ιδεολογικά και πολιτικά κριτήρια. Καταπατητές, η βουλιμική δόμηση, οι βοσκοί, πράκτορες σκοτεινών δυνάμεων. Σίγουρα έπαιξαν τον ρόλο τους στην καταστροφή. Όπως και η αδιαφορία της αμέλειας, οι χωματερές, τα κενά της άμυνας. Τα γνωστά οικεία δεινά. Ήταν η θεωρία που πρόβαλε ο ΣΥΡΙΖΑ για τα αυθαίρετα στο Μάτι. Είναι η θεωρία του Ερντογάν που αποδίδει τις πυρκαγιές στα μικρασιατικά παράλια σε εμπρηστικές ενέργειες των Κούρδων. Ο ΣΥΡΙΖΑ αντιμετώπιζε τα μεσαία στρώματα όπως ο Ερντογάν τους Κούρδους. Όμως όταν βλέπεις τον χάρτη της NASA με τις πυρκαγιές σε όλον τον πλανήτη, κι όταν ακούς ότι μέσα σε μια μέρα υπάρχουν ενενήντα μέτωπα σε όλη την Ελλάδα αναρωτιέσαι μήπως κάπου αλλού είναι το πρόβλημα. Είναι καθησυχαστικό να αποδίδεις σε ανθρώπινη ενέργεια τις καταστροφές. Βρίσκεις τον ένοχο και ξεμπερδεύεις με το φαινόμενο. Είναι ακριβώς το πρόβλημα που θέτει η τραγική σκέψη.

Δεν έχω καμία διάθεση να παραβλέψω τις ευθύνες της κυβέρνησης και του κρατικού μηχανισμού. Ελλείψεις, παραλείψεις, λάθος χειρισμοί. Όμως δεν μπορώ να μη δω αυτό που βλέπουν τα μάτια μου. Η πανδημία, οι πυρκαγιές είναι εδώ για να μας υπενθυμίζουν τα όρια της ανθρώπινης παντοδυναμίας. Να μας υποδεικνύουν την επικαιρότητα του τραγικού αισθήματος. Ναι, όταν καίγεται ολόκληρη η Μεσόγειος μπορείς να μιλήσεις για τραγωδία. Κι ας έχει χάσει η λέξη τη σημασία της.