Σταύρος Ξαρχάκος: Η Μουσική, θέμα ζωής και θανάτου

Σταύρος Ξαρχάκος*

kathimerini.gr

Η μουσική είναι μια φυσιοκρατική αντίληψη των πραγμάτων. Είναι η θεϊκή επικοινωνία των ήχων. Περιγράφει τα ψυχικά βιώματα μ’ έναν κώδικα ανιδιοτελή. Δημιουργώντας ανάταση ψυχής και σαν αποτέλεσμα ανάταση πνεύματος. Είναι ένα ανυπάκουο σύννεφο, που επικάθεται και γαληνεύει την πιο φουρτουνιασμένη θάλασσα. Είναι ανυπάκουο σε συνημμένους λογικούς κανόνες και δεν υποτάσσεται στην κανονικοποιημένη αριθμητική συλλογικότητα. Είναι επαναστατικό!

Τα πρωτογενή μουσικά υλικά αντλούνται απ’ τη μυθική μεταφυσική και ρεαλιστική υπόσταση του Οργανισμού Ελλάδα. Τα αποτελέσματα αυτών των υλικών είναι άλλοτε «αφηγηματικά» και άλλοτε «λειτουργικά», δημιουργώντας προοπτικές αξιοποιώντας και διαστάσεις και δυναμικές που δομούν το ηχητικό περιβάλλον.

Η μουσική μ’ έναν ακατανόητο τρόπο, τακτοποιεί το συναισθηματικό και το μυστηριακό χάος. Ο πολιτισμός είναι σύνοψη θρησκευτικών, πνευματικών, καλλιτεχνικών, πολιτικών, οικιστικών και ερωτικών συνθέσεων ανθρώπου-ανθρωπότητας. Είναι αναζήτηση και συνάντηση εκφράσεων ζωής και δημιουργίας. Ο πολιτισμός της πνευματικής έκφρασης είναι πολιτισμός έκφρασης ελευθερίας ατόμων και λαών. Είναι η δημιουργική και ανθρωπιστική συνέχεια του πολιτισμικού γίγνεσθαι.

Επιτακτική ανάγκη δε, είναι η επαναξίωση του πολιτισμού με αμετάθετο στόχο, έναν νέο ανθρωπισμό, στο πλαίσιο του οποίου πρωτεύουσα θέση θα έχει η τέχνη, ως ύψιστη έκφραση της ελευθερίας και της δημιουργίας. Οχι η καταναλωτική και εμποριοκρατική λειτουργία που γίνεται συμπλήρωμα της ωμής νεοβάρβαρης υπερεξουσιαστικότητας.

Τα ζημιογόνα υποπροϊόντα της σύγχρονης προόδου εμφανίζονται σαν κύρια προϊόντα. Χρόνια τώρα υποσκάπτουν τα θεμέλια του πολιτισμού μετατρέποντάς τον σε ερείπια. Οι δυτικές κοινωνίες διακρίνουν θολά είδωλα στο κάτοπτρο του μέλλοντος.

Ζούμε την έλλειψη της γνώσης και την επιβολή της άποψης. Η εποχή μας, εποχή μηχανοκρατίας και πολεοδομικής φυλάκισης, βιομηχανοποιεί ιδέες, πρόσωπα και γεγονότα. Είναι μια εποχή πρωτοφανούς πνευματικού ελλείμματος στο σύνολο των θεσμών, συμπεριλαμβανομένων ενίοτε και εκείνων που από τη φύση τους παράγουν γνώση και πολιτισμό.

Στο όνομα του υλισμού, εχθροποιούνται η γνώση και ο πολιτισμός. Αποτέλεσμα της εχθροποίησης αυτής είναι η εξαφάνιση της χώρας σαν εθνική πολιτιστική συλλογικότητα. Η κυριαρχία του υλισμού και του ατομικισμού στις γενιές των τελευταίων ετών, δημιουργεί ασαφή διαχωρισμό τέχνης και διασκέδασης.

Το θείο δαιμόνιο της ανθρωπότητας οφείλει να ξεπεράσει όλα τούτα εφ’ όσον κινητοποιήσει τις πνευματικές, ηθικές δυνάμεις και αξίες που τρέφονται από εκείνες τις άχρονες και άχραντες πηγές.

Ο δρόμος της ελληνικής μουσικής πραγματικότητας προς μια άλλη πορεία περνάει από το τραχύ μονοπάτι του μουσικού εκφυλισμού αλλοτριώνοντας και αλώνοντάς μας. Δεν στέρεψαν οι μουσικοί δημιουργοί. Η Ελλάδα μας στέρεψε από το λάλον ύδωρ της Κασταλίας Πηγής, το ύδωρ το αλλόμενον της Ορθοδοξίας, της ζωντανής ψυχής του μαχόμενου δημιουργικά πολιτισμού μας. Βυθιστήκαμε σ’ ένα άηχο και αποξεραμένο τοπίο περιμένοντας την έλευση των βαρβάρων. Και ήρθαν.

Εμείς, άβουλα ανθρωπάκια, βουτηγμένα στη μικροαστική μας μακροβιότητα και μακαριότητα περιμένουμε ακόμα τον Γκοντό. «Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα» είναι αυτά που δίχασαν και εξακολουθούν να διχάζουν τη μήτρα της κοινωνίας. Η Ελλάδα, μάνα του καημού.

Η έξοδος από τούτη την κρίση προϋποθέτει την υπέρβαση των πολιτικών και πολιτισμικών αιτίων της. Ο αλληθωρισμός σαν αίτιο είναι που μετατρέπει την κρίση σε εγγενές πρόβλημα της χώρας. Το μέλλον επιτάσσει: φαντασία, όραμα, αρχές, αξίες, ιστορική γνώση και σεβασμό στις παραδόσεις.

Γιατί στην ιστορία και στην παράδοση κουμπώνει η ψυχή μας. Η ολική επίθεση φωτονίων στον τόπο μας, η θάλασσα και η μουσική φέρνουν ελπίδα. Χρέος μας είναι αυτή την ελπίδα να την κάνουμε πράξη για να ξαναβρεθούμε στην πλευρά της Ελλάδας του πολιτισμού και όχι στην Ελλάδα που πνίγει τα παιδιά της.

Προηγουμένως σας ανέφερα την ολική επίθεση φωτονίων. Προφανώς εννοούσα το Αττικό φως. Κι εδώ επιτρέψτε μου να σας απαγγείλω ένα απόσπασμα από το ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου «Εις την οδόν των φιλελλήνων»:

«Το φως αυτό χρειάζεται μια μέρα για να γίνει, μια δόξα κοινή, μια δόξα πανανθρώπινη. Η δόξα των Ελλήνων που πρώτη θαρρώ στον κόσμο εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου».

Γεννήθηκα στα Εξάρχεια στις 14 Μαρτίου του 1939. Ηταν μια εποχή που οι ήχοι και οι εικόνες καταγράφονταν έντονα, ακόμα και σε ένα παιδί της ηλικίας μου. Ηταν ανατριχιαστικός ο ήχος της σειρήνας και απάνθρωπο το θέαμα μιας τεράστιας ουράς σκελετωμένων ανθρώπων για να πάρουν ένα κομμάτι μπομπότα. Και τραγικός ο ρόγχος του θανάτου στα πεζοδρόμια της Θεμιστοκλέους.

Ομως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα αυτά με την κιθάρα της και το τραγούδι της. Ο Οργανισμός ΕΛΛΑΣ βγήκε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με ένα ανύπαρκτο ανοσοποιητικό σύστημα, τραυματισμένος, ερειπωμένος, κατακερματισμένος, αδύναμος.

Και σαν Αρμαγεδδών έπεσε για να αποτελειώσει οτιδήποτε είχε μείνει μια επιδημία, ένας ιός που ακόμα δυστυχώς είναι εν δυνάμει. Ο Εμφύλιος.

Ομως η Γιαγιά τα ξόρκιζε όλα τούτα με την κιθάρα της και το τραγούδι της. Να λοιπόν γιατί η Μουσική ήταν θέμα ζωής και θανάτου για μένα. Τα χρόνια πέρασαν, πολύ δύσκολα χρόνια. H Μουσική ήταν η απόλυτη και καθημερινή μου ενασχόληση.

Ευτύχησα να έχω σπουδαίους και εμπνευσμένους δασκάλους: Τον Στράτο Παγιουμτζή, τον Γιάννη Παπαϊωάννου, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Νίκο Γκάτσο, την Nadia Boulanger, τον David Diamond, τον Leonard Bernstein.

Ετσι έμαθα να μιλώ όσο μπορώ λιγότερο. Ετσι έμαθα να ακούω και να αφουγκράζομαι όσο μπορώ περισσότερο. Ετσι έμαθα ότι στις πέντε οριζόντιες γραμμές του πενταγράμμου δεν κάθονται μαύρα στίγματα αλλά χελιδόνια που τραγουδούν αδιάκοπα. Αλλά για να τα ακούσεις πρέπει να αποκτήσεις την εμπιστοσύνη τους.

Ετσι έμαθα πως η Μουσική αρχίζει από σιωπή και καταλήγει σε σιωπή. Αρα οι παύσεις έχουν ήχο. Αρα δεν υπάρχει σκοτεινή ύλη. Διότι εν αρχή ην ο ήχος.

Τέλος, έμαθα ότι δικαίωμα στην έπαρση έχει μόνο η Σημαία. Απέκτησα φίλους και εχθρούς, άσπονδους φίλους και ασπόνδυλους φίλους. Απέκτησα βραβεία, εύσημα, φήμη. Ομως σε κάποια στιγμή απέκτησα και την κόρη μου Πανδώρα.

Πέρασα περιόδους σιωπής, δημιουργικής σιωπής. Η αμφισβήτηση και η αναζήτηση ήταν και είναι για μένα οι κέρβεροι που φυλάσσουν τον εσωτερικό μου χώρο και χρόνο από τον εξωτερικό μου χώρο και χρόνο.

Πριν από περίπου δέκα χρόνια είχα μπει πάλι στο καβούκι μου. Είχα γίνει δυσπρόσιτος, δυσκολονόητος, δυσβίωτος, ιδιότροπος, με λίγα λόγια αυτό που λέμε αντικοινωνικός. Κάποια στιγμή ανησύχησα, γιατί ήταν μεγάλο το διάστημα της σιωπής.

Ομως ήρθε να τα ξορκίσει όλα αυτά με το τραγούδι της όχι πια η Γιαγιά μου αλλά η Ηρώ. Πριν από τρία χρόνια αποκτήσαμε δίδυμα. Τον Σταύρο και την Μαρία-Ιζόλδη. Σήμερα είχα την τιμή να γίνω μέλος της πανεπιστημιακής σας κοινότητας. Τα γεγονότα αυτά μου δίνουν κουράγιο για το επέκεινα και θάρρος για την πορεία προς το άγνωστο.

Και πάλι σας ευχαριστώ από τα βάθη της καρδίας μου.

* Ο κ. Σταύρος Ξαρχάκος είναι συνθέτης. Το κείμενο είναι μέρος της ομιλίας του με αφορμή την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του ΕΚΠΑ.