Η μεγάλη έξοδος των Τούρκων ακαδημαϊκών

kathimerini.gr

ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ

Το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου είναι ίσως το μόνο πανεπιστήμιο της Τουρκίας που, μέχρι προσφάτως, δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από τα κορυφαία εκπαιδευτικά ιδρύματα του κόσμου. Στεγασμένο στα μεγαλοπρεπή κτίρια της παλιάς Ροβερτείου Σχολής, στις πλαγιές του καταπράσινου λόφου του Μπεμπέκ, αντικρίζει κατάματα ένα από τα ομορφότερα κομμάτια του Βοσπόρου. Εχοντας φημισμένους καθηγητές, όπως τον Αμερικανό φυσικό και συγγραφέα Τζον Φρίλι ή τον βραβευμένο οικονομολόγο και πρόεδρο του Τμήματος Τουρκικών Σπουδών του LSE Σεβκέτ Παμούκ, το πανεπιστήμιο προσελκύει σταθερά τους κορυφαίους μαθητές της χώρας αλλά και μια αξιοσημείωτη διεθνή κοινότητα από την Ευρώπη και την Αμερική. Στα 155 χρόνια λειτουργίας του, το Μπογάζιτσι έχει υπάρξει πυρήνας πνευματικότητας και σύμβολο ακαδημαϊκής ελευθερίας για την Τουρκία. Οι φοιτητές του μελετούν υπό τη σκιά του ιστορικού Κάστρου της Ρούμελης, γι’ αυτό και το αποκαλούν χαϊδευτικά «ακαδημαϊκό φρούριο».

Ωστόσο, ο χρόνος που μας πέρασε προσέθεσε στην πολυετή ιστορία του πανεπιστημίου ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο, που κλόνισε πρωτόγνωρα τα φιλελεύθερα θεμέλιά του. Καταλύτης των εξελίξεων ήταν η απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016 και η μετέπειτα κήρυξη κατάστασης εκτάκτου ανάγκης από τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν. «Κανείς να μην ανησυχεί για ελευθερίες και δικαιώματα», είχε τονίσει ο πρόεδρος στην τότε ανακοίνωσή του, σημειώνοντας πως οι αλλαγές που θα επέλθουν θα πρέπει να φοβίζουν μόνο τους πραξικοπηματίες.

Στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου η πρώτη αλλαγή ήρθε λίγες μόλις ήμερες μετά το διάγγελμα, κατά τη διάρκεια της εκλογής για τη θέση του πρύτανη. Παρά την υπερπλειοψηφία ψήφου εμπιστοσύνης από το καθηγητικό σώμα, η επί χρόνια πρύτανης δεν έλαβε την τυπική έγκριση από τον Τούρκο πρόεδρο και αναγκάστηκε σε –πρωτοφανή για το ιστορικό της σχολής– παραίτηση. Στη θέση της τοποθετήθηκε δίχως διαδικασία εκλογής ένας νέος πρύτανης, του οποίου αρκετοί συγγενείς αποτελούσαν μέλη του κυβερνώντος κόμματος. Ορισμένοι φοιτητές και ακαδημαϊκοί αντέδρασαν με διαδηλώσεις, κατηγορώντας τη διαδικασία ως αυθαίρετη παρέμβαση στην αυτόνομη λειτουργία του πανεπιστημίου. Αλλοι διατήρησαν μία συγκρατημένη αισιοδοξία. Θεωρούσαν πως, παρά την κρατική παρέμβαση, ο νέος πρύτανης, ως απόφοιτος του πανεπιστημίου, θα παρέμενε πιστός στα συμφέροντα και το πνεύμα του ιδρύματος.

Τα αντανακλαστικά της νέας διοίκησης δοκιμάστηκαν σύντομα με ένα νέο περιστατικό, αυτήν τη φορά πιο παρεμβατικό. Μια επιφανής και αγαπητή ιστορικός, η Νοεμί Λέβι Ακσού, έχασε από το πουθενά την εκπαιδευτική της άδεια, έπειτα από ρητή απόφαση του ανώτατου συμβουλίου εκπαίδευσης. Αιτία ήταν η κήρυξή της ως πιθανής τρομοκράτου – μόνη απόδειξη, η υπογραφή της σε φιλειρηνική επιστολή για το κουρδικό ζήτημα.

Εξαγριωμένοι φοιτητές

Το γεγονός πυροδότησε έντονες διαμαρτυρίες στο κορυφαίο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Οι φοιτητές εξαγριωμένοι, απαιτούσαν την επέμβαση του πανεπιστημίου – το Μπογάζιτσι άλλωστε δεν θα μπορούσε ποτέ να υποκύψει στη φίμωση ενός ακαδημαϊκού με αφορμή ένα γράμμα με στόχο την ειρήνη. Η καθηγήτρια, συγκινημένη από την αντίδραση, αποφάσισε να κινηθεί νομικά και να αμφισβητήσει την απόφαση. Ωστόσο, ο πρύτανης αρνήθηκε να βοηθήσει στην υπεράσπιση της Νοεμί. «Με προέτρεψε να σταματήσω την επικοινωνία με τους φοιτητές, να σιωπήσω και να απολογηθώ, ή, ακόμη καλύτερα, να παραιτηθώ», μου εξομολογήθηκε σε τηλεφωνική μας συνομιλία. «Ηταν μια σαφής δήλωση ότι ακόμη και τα πιο αβλαβή πράγματα θεωρούνταν πλέον ριζοσπαστικά». Χωρίς τη στήριξη του πανεπιστημίου, η Νοεμί έχασε τη δίκη, έφυγε από την Τουρκία και οι φοιτητές εγκατέλειψαν τις διαμαρτυρίες απογοητευμένοι.

Την υπόθεση της Νοεμί διαδέχθηκε ένας ολοένα και πιο απότομος ολισθηρός κατήφορος. Το καλοκαίρι του ’17, δεκάδες καθηγητές του πανεπιστημίου φυλακίστηκαν εν μια νυκτί, αυξάνοντας τον συνολικό αριθμό των ακαδημαϊκών κρατουμένων στην Τουρκία στις 9.000. Μόλις την προηγούμενη εβδομάδα, ο Ερντογάν καταδίκασε ανοικτά το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, χαρακτηρίζοντάς το έναν από τους ισχυρότερους συμμάχους ξένων, επικίνδυνων και αντιτουρκικών συμφερόντων.

Από φόβο, πολλοί από τους καθηγητές του πανεπιστημίου εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και ψάχνουν απεγνωσμένα θέσεις στο εξωτερικό. Πέρα από τους κρατούμενους, τον χρόνο που μας πέρασε το τμήμα της Ιστορίας έχασε εθελοντικά εννέα από τους εξαιρετικούς καθηγητές του. Αντίστοιχες περιπτώσεις συναντά κανείς σε κάθε πανεπιστήμιο της Τουρκίας. Υπολογίζεται πως συνολικά περισσότεροι από 800 ακαδημαϊκοί ψάχνουν έξοδο από τη χώρα, καθιστώντας την Τουρκία δεύτερη στη λίστα του ακαδημαϊκού brain drain, πίσω μόνο από τη Συρία.

Η ιστορία του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου δεν είναι παρά μία απλή, συγκριτικά ασήμαντη μικρογραφία της μεταπραξικοπιματικής πραγματικότητας στην Τουρκία. Παρ’ όλα αυτά, για όσους αναρωτιούνται για τη σημερινή κατάσταση του καθεστώτος Ερντογάν, η μικρογραφία αυτή μας επιτρέπει να εστιάσουμε σε δύο φαινόμενα. Το πρώτο είναι η μορφή του διχαστικού αφηγήματος της τουρκικής κυβέρνησης, μια πολιτική που συγχέει ανεμπόδιστα την ελευθερία του λόγου και την κριτική με την τρομοκρατία και καταδικάζει χιλιάδες αθώους ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους ως πραξικοπηματίες και εχθρούς του κράτους.

Παράλυση δημοκρατίας

Το δεύτερο, και σαφώς πιο ανησυχητικό, είναι η έκταση και μεγέθυνση του αφηγήματος αυτού, που πλέον παραλύει κάθε υπάρχοντα δημοκρατικό μηχανισμό. Το συμβούλιο ανώτατης εκπαίδευσης, τα δικαστήρια, οι πρυτάνεις και τα καθηγητικά σώματα, είναι όλοι πλέον σιωπηλοί σύμμαχοι ή μάρτυρες ενός ακαδημαϊκού καθαρισμού, υποκύπτοντας στον φόβο και τον παραδειγματισμό. Προσφάτως, στην τυφλή υπεράσπιση του ολοκληρωτικού καθαρισμού προστέθηκαν και οι απλοί πολίτες ως αυτόκλητοι τιμωροί – ένας καινούργιος νόμος τούς επιτρέπει πλέον να προχωρούν σε πράξεις πολιτικής βίας έναντι των «εχθρών του κράτους» χωρίς να διώκονται ποινικά.

«Παράτησα την προσπάθειά μου να ξανακερδίσω τη θέση μου όταν άρχισα να βλέπω φίλους, συνεργάτες, ακόμη και συνυπογράφοντες ακαδημαϊκούς να με αντιμετωπίζουν με καχυποψία και μίσος, να απομακρύνονται και να αλλάζουν πορεία όταν με πετύχαιναν στον δρόμο», μου είχε πει πικρά η Νοεμί κλείνοντας την τηλεφωνική μας συνομιλία. «Δεν είχε νόημα να γυρίσω στην Κωνσταντινούπολη – μέχρι και τα τείχη του πανεπιστημίου μας είχαν πλέον καταρρεύσει»