Η Δημοκρατία κατά τον Αριστοτέλη

free-sunday.gr

Το 2016 συμπληρώθηκαν 2.400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη. Λόγω της επετείου αυτής, η UNESCO ανακήρυξε το 2016 «έτος Αριστοτέλη».

Του Γεωργίου Μανουσάκη, ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ

Για τον ίδιο λόγο, αλλά και για τη συγκυρία της δύσκολης πολιτικής κατάστασης την οποία βιώνουμε την περίοδο αυτή, δεν θεωρώ άσκοπο να θυμηθούμε ποιες είναι οι απόψεις του Αριστοτέλη για τη δημοκρατία.

Η δημοκρατία, κατά τον Αριστοτέλη, είναι το πολίτευμα στο οποίο επικρατούν οι απόψεις της πλειοψηφίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι πολίτες της μειοψηφίας δεν έχουν και αυτοί τα ίδια δικαιώματα. Με την προϋπόθεση ότι οι ενέργειες όλων των πολιτών περιορίζονται μέσα σε ορισμένα όρια. Τα όρια αυτά στις δημοκρατίες τα καθορίζουν οι νόμοι και δεν πρέπει να τα υπερβαίνει κανείς. Γιατί η υπέρμετρη δραστηριότητα (ασυδοσία) του ενός περιορίζει την ελευθερία του άλλου.

Τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας

Η δημοκρατία είναι το σταθερότερο και το πιο ακίνδυνο πολίτευμα. Εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη κοινωνική ισορροπία και επιτρέπει ευκολότερα την αλλαγή των προσώπων στην εξουσία, με την επιφύλαξη ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι κατάλληλη για οποιονδήποτε λαό και με τον προβληματισμό ποια θα είναι η έκταση της λαϊκής κυριαρχίας.

Η καλύτερη περίπτωση είναι να συμμετέχουν στα κοινά ελεύθερα και ισότιμα όλοι οι πολίτες, με την προϋπόθεση πάντα ότι τηρούνται οι νόμοι. Η χειρότερη περίπτωση είναι ότι συμμετέχουν ισότιμα μεν όλοι οι πολίτες (ο λαός), αλλά δεν τηρούνται οι νόμοι.

Στις περιπτώσεις αυτές η εξουσία γίνεται αυταρχική και ανθεί η δημαγωγία. Οι δημαγωγοί είναι αυτοί που κατευθύνουν την κοινή γνώμη εκεί που αυτοί θέλουν, επιδιώκοντας προσωπικά οφέλη και όχι το γενικότερο συμφέρον. Λένε, για παράδειγμα, οι δημαγωγοί «ο λαός στην εξουσία», «ο λαός να δικάζει» κ.ά. Λόγια τα οποία ακούγονται μεν ευχάριστα, αλλά διαβρώνουν τη δημοκρατία. Στις περιπτώσεις αυτές, επειδή κινδυνεύει να εκτραπεί η δημοκρατία, πρέπει ο σωστός πολιτικός να επεμβαίνει και να αποτρέπει τα σχέδια των δημαγωγών.

Οι πυλώνες της δημοκρατίας

Η δημοκρατία, για να λειτουργήσει σωστά, χρειάζεται μεγάλη προσοχή, τόσο από τους πολιτικούς όσο και από τους πολίτες. Από τους δύο αυτούς πυλώνες της δημοκρατίας, τους πολιτικούς και τους πολίτες, πιο προσεκτικοί στη διαφύλαξή της πρέπει να είναι οι πολιτικοί, γιατί αυτοί ευκολότερα διολισθαίνουν στη δημαγωγία, η οποία είναι ο χειρότερος εχθρός της δημοκρατίας.

Κατά τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχει κάποιο πολίτευμα που να είναι κατάλληλο για οποιονδήποτε λαό. Γι’ αυτό, οι πολιτικοί και οι νομοθέτες πρέπει να επιλέγουν κάθε φορά το πολίτευμα και τους νόμους ανάλογα με το πνευματικό επίπεδο και την ιδιοσυγκρασία της πλειονότητας των πολιτών. Βασικό κριτήριο της επιλογής του πολιτεύματος θα πρέπει να είναι και η δυνατότητα της καλής λειτουργίας του.

Σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα τόσο οι πολιτικοί όσο και οι πολίτες πρέπει να έχουν τα ακόλουθα προσόντα.

Τα προσόντα των πολιτικών

Οποιοδήποτε κι αν είναι το πολίτευμα, δεν νοείται –κατά τον Αριστοτέλη– πολιτικός χωρίς αρετή και ήθος. Τα προσόντα αυτά είναι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ ενός πολιτικού και ενός που απλώς πολιτεύεται. Ενός πολιτικάντη, όπως θα λέγαμε σήμερα.

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ασκηθεί στην αρετή και να γίνει ενάρετος. Η λέξη «ήθος» προέρχεται από το έθος, που σημαίνει συνήθεια. Η αρετή και το ήθος απαιτούν συνεχή φροντίδα. Οι πολιτικοί πρέπει επιπλέον να έχουν τη δυνατότητα να διακρίνουν ποιο είναι το καλό και ποιο είναι το κακό για το πολίτευμα. Πράγμα που προϋποθέτει σωφροσύνη και πείρα. Η λέξη «σωφροσύνη» σημαίνει «διασωθείσα φρόνηση». Λέμε ότι κάποιος πολιτεύεται με φρόνηση όταν οι πράξεις του αποβλέπουν στο καλό των πολιτών.

Ο Αριστοτέλης δεν σταματάει να επαναλαμβάνει στα έργα του ότι κάθε πράγμα αξιολογείται από τον σκοπό που είναι προορισμένο να επιτελέσει. Επειδή ο πολιτικός προορίζεται να υπηρετήσει το πολίτευμα, αξιολογείται τελικά από το τι κατόρθωσε να κάνει γι’ αυτό και κατά πόσο μπόρεσε να το υπερασπιστεί. Δηλαδή ο πολιτικός πρέπει να είναι προσγειωμένος στην πραγματικότητα και όχι προσκολλημένος σε ιδεοληψίες και τύπους. Οι πολιτικοί αξιολογούνται από τις πράξεις τους και καταξιώνονται από τον τρόπο που ασκούν την εξουσία.

Όπως γράφει ο Αριστοτέλης, οι περισσότεροι πολιτικοί δεν φέρουν επάξια τον τίτλο του πολιτικού, γιατί επιλέγουν το λειτούργημα αυτό από πλεονεξία για χρήματα και όχι για να προσφέρουν στο σύνολο χωρίς υστεροβουλία. Ο πολιτικός πρέπει με τους λόγους του και τις πράξεις του να πείθει τους πολίτες να υπακούν και να σέβονται τους νόμους. Για να το επιτύχει όμως αυτό πρέπει να γνωρίζει την ψυχολογία και τη νοοτροπία του λαού, πράγμα που θα μπορέσει να το κατορθώσει αν βρίσκεται σε συνεχή επαφή μαζί του και αν δεν αποξενώνεται από αυτόν. Θεωρεί ακόμη ότι καθήκον του πολιτικού είναι να διδάξει στους πολίτες ποια είναι τα όρια της ελευθερίας και τα πλαίσια της ισότητας μέσα στα οποία πρέπει να κινηθούν, αλλά και τους κινδύνους που απειλούν το πολίτευμα από την κακή χρήση της ελευθερίας. 

Όπως είναι επίσης καθήκον του να αντιλαμβάνεται, να διαισθάνεται, να αφουγκράζεται, όπως θα έλεγε κάποιος σύγχρονός μας πολιτικός, τι πηγαίνει στραβά στο πολίτευμα, ώστε να φροντίζει να το διορθώνει εγκαίρως.

Ο πολιτικός πρέπει να είναι πιστός στο πολίτευμα που υπηρετεί. Να σέβεται τους νόμους και να έχει τις ικανότητες να μπορεί να αντεπεξέλθει στα καθήκοντά του. Δεν πρέπει ακόμη να κρύβει από τους πολίτες την πραγματικότητα. Η γνώση της πραγματικότητας είναι πάντα προς το συμφέρον των πολιτών και κυρίως της πολιτείας. 

Διότι, όπως αναφέρει πολλές φορές ο Αριστοτέλης, το συμφέρον του συνόλου έχει προτεραιότητα έναντι του ατομικού. Αναφέρει επίσης ότι με σωστούς πολιτικούς μπορεί να γίνουν θαύματα. Για παράδειγμα, στην εποχή του Περικλή η Αθήνα έφτασε σε μια αξεπέραστη ακμή. Τότε χτίστηκαν ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια, το λιμάνι του Πειραιά, αλλά και τα γράμματα και οι τέχνες γνώρισαν πρωτόγνωρη άνθηση και η δημοκρατία έφτασε στην τέλεια μορφή της.

Η διαφοροποίηση του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα

Ο δάσκαλος του Αριστοτέλη, ο Πλάτωνας, θεωρούσε τους φιλοσόφους κατάλληλους για πολιτικούς, επειδή πίστευε πως οι φιλόσοφοι έχουν μια καθολική γνώση των πραγμάτων και κατά συνέπεια μπορούν να οδηγήσουν τις ανθρώπινες πράξεις στον σωστό δρόμο.

Η διαφοροποίηση του Αριστοτέλη ως προς τις απόψεις του δασκάλου του στο θέμα αυτό είναι ότι ένας ιδανικός κυβερνήτης δεν αρκεί να έχει απλά μόνο γνώσεις αλλά χρειάζεται και πείρα, την οποία αποκτά όταν βρίσκεται πιο κοντά στον κόσμο. Θεωρούσε ακόμη ότι στην πολιτική πρέπει να γίνεται ρεαλιστική ανάλυση των καθημερινών γεγονότων, με βάση την οποία θα προγραμματίζεται η εκάστοτε πολιτική πράξη και θα θεσπίζονται οι κατάλληλοι νόμοι. Πίστευε ακόμη ότι για να θεσπιστούν σωστοί νόμοι χρειάζονται και ενάρετοι νομοθέτες.

Οι υποχρεώσεις των πολιτών

Κατά τον Αριστοτέλη, οι υποχρεώσεις των πολιτών προς την πολιτεία ποικίλλουν από πολίτευμα σε πολίτευμα. Στη δημοκρατία, για παράδειγμα, ο πολίτης πρέπει να ελέγχει την εξουσία, αλλά και ταυτόχρονα να υπακούει σε αυτήν. Να «κυβερνά» και να «κυβερνιέται». Να έχει ακόμη αρετή, γνώση και ορθή κρίση. Όπως έλεγε, δεν πρέπει να περιμένουμε όλοι οι πολίτες να έχουν τα προσόντα αυτά, η πλειονότητα όμως των πολιτών πρέπει να τα έχει σε ικανοποιητικό βαθμό. Αλλά και όσοι δεν τα έχουν πρέπει να τα αποκτήσουν με το να κάνουν καθημερινά καλές και «ενάρετες» πράξεις, ώστε η αρετή και το ήθος να τους γίνει συνήθεια και βίωμα. 

Επιπλέον, δεν πρέπει ο πολίτης να θεωρεί ταπεινωτικό –και πολύ περισσότερο δουλεία– το να υπακούει στους νόμους της πολιτείας, αλλά πρέπει αυτό να το αισθάνεται ως καθήκον και προϋπόθεση για τη διατήρηση του δημοκρατικού πολιτεύματος, διότι όποιος από τους πολίτες που δραστηριοποιούνται μέσα στα συλλογικά όργανα συγκεντρώνει τα προσόντα αυτά, αργά ή γρήγορα θα ξεχωρίσει, θα κερδίσει την αναγνώριση του κοινού και εκ των πραγμάτων θα προωθηθεί σε αρχηγικές θέσεις.

*Από το βιβλίο «Με τον Αριστοτέλη online» του Γ. Μανουσάκη. Τηλ. επικοινωνίας με τον συγγραφέα: 2310 341597